1 مهر 00 - 00:07  | 1778 بازدید

گیلان فردا- در گذشته دور، در زمان ساخت منازل هیچ گونه تدبیری برای حمام اندیشه نمی شد و منازل فاقد گرمابه بودند. مردم برای استحمام به گرمابه های محلات می رفتند و برو بیای خاصی در گرمابه ها برپا بود. کثرت جمعیت، دو برابر شدن دلاک ها و دیدار دوستان، از ویژگی های گرمابه ها بود.

گرمابه های شهر رشت به دو دسته قدیمی و جدید تقسیم می شوند. گرمابه حاج آقا بزرگ در محله آفخرا که به گفته مطلعین محلی بیش از 120 سال قدمت دارد؛ گرمابه گلزار در محله پیرسرا، گرمابه حاجی محمدجعفر حج فروش در ساغری سازان، گرمابه خصوصی گلستان در سبزه میدان، گرمابه شاهزاده در شهرداری، گرمابه چَکُش لار در کوچه عاقلی و پشت کلانتری سه که امروز تبدیل به چهارراه شد، گرمابه نایب و گرمابه برلیانت در محله ساغری سازان، از جمله حمام های قدیمی و بسیار معروف رشت بوده اند. گرمابه بازار در میدان بزرگ، گرمابه امینی مجاور درب جنوبی بقعه خواهرامام، گرمابه احتشام و گرمابه یوسف آقا در محله زرجوب، گرمابه بهار نبش کوچه اعتماد محله امین الضرب، و گرمابه حاجی غلامعلی خادمی در کوچه مشهوری پشت پمپ بنزین سابق بلوار خیابان شهدا (خیابان لاهیجان) از جمله حمام های جدیدتر به شمار می رفتند که امروزه از بعضی از آنها اثری وجود ندارد.

***

گرمابه حاج آقا بزرگ: بنای گرمابه حاج آقا بزرگ متعلق به دوره قاجاریه و در محله آفخرا (آقاسیدفخرالدین که اهالی آن را آفوقورا تلفظ می کنند) است. بانی این حمام شخصی به نام جبار عظیمی معروف به حاج آقا بزرگ، از مالکان و تاجران قدیم شهر رشت بوده است. زمان ساخت این گرمابه را سال 1239ق. می دانند.

این گرمابه از سه قسمت عمومی مردانه، زنانه و نمره تشکیل شده و دارای استخر رو باز است. قسمت های مردانه و زنانه این حمام عمومی توسط کاشی کاری های زیبا تزیین شده است که در قسمت مردانه جلب توجه زیادی می کند. وسعت زمین این حمام حدوداً دو هزار متر مربع و سقف آن به صورت گنبدی شکل طراحی شده است. در قسمتی از دیوارهای داخلی این حمام، کاشی های منقوش در رنگ و اشکال گوناگون دیده می شود که نقاشی های دوره قاجاریه را در اذهان تداعی می کنند (تحقیق میدانی، پندی، 1387: 137- 138). در قدیم سوخت آن از طریق هیزم تأمین می شد، اما امروزه با پیشرفت تکنولوژی، سوخت آن از طریق گاز شهری تأمین می شود. بنای این حمام آن قدر قوی است که در زلزله شدید سال ۱۳۶۷ش. کوچک ترین آسیبی به آن وارد نشد. با این تفاصیل امروزه از این گرمابه استفاده ایی نمی شود، اما می توان این حمام قدیمی را تبدیل به موزه مردم شناسی کرد.

***

گرمابه گلزار: گرمابه گلزار یا حمام پیرسرا، در محله پیرسرای رشت از آثار اواخر دوره قاجار یعنی سال 1334ق. است. این حمام توسط سه تن از خیرین به نام های حاجی باقر، حاج حسن و حاج عبدالله و توسط معماری به اسم «تقی» ساخته شده است. سازنده کاشی های حمام شخصی به نام مشهدی محمد کاشی ساز فرزند حاج یوسف بوده و این گرمابه تا اوایل دهه پنجاه خورشیدی دایر بود.

این اثر در تاریخ ۱۱ مهر ۱۳۸۳خورشیدی با شمارهٔ ثبت ۱۱۱۵۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. به دلیل عدم استفاده از حمام تاریخی گلزار رشت، چندین سال است این بنا به صورت متروکه و خارج از انتفاع باقی مانده است.

در کتیبة بالای سردر که در میان دو نماد شیروخورشید قرار دارد ابیاتی دیده می شود. دو طرف سردر از پایین تا میانة ضلع بالای آن با تصویر پرتره مانند ١٨ پهلوان و پادشاه اساطیری که نام شان اغلب در شاهنامه آمده است، خودنمایی می کند. نام برخی از این افراد عبارت است از: کیقباد، ضحاک، فریدون، جمشید، منوچهر، اسکندر ، سیامک و کیکاووس. در میان این تصاویر و نقطه ثقل آن، تصویر احمدشاه قاجار (پادشاه وقت) ترسیم شده است. همچنین در دو طرف سردر، بالای تصاویر پهلوانان، تصویر دو مچ دست که با انگشت سبابه به سمت شاه اشاره کرده اند، نمایان است. اشارة این دست ها بر اهمیت و مرکزیت تصویر شاه قاجار می افزاید. در دو طرف قسمت بالایی سردر نماد شیر و خورشید که نماد ملی زمان قاجار بوده ، نمایان است. در طرفین قسمت میانی سردر و زیر تصویر دومی که از احمدشاه قاجار ترسیم شده است، دو فرشتة بالدار نیمه عریان وجود دارد. یکی دیگر از عناصر سردر، دو گلدان در قوس ورودی سردر می باشد که گل های آن از پایین حرکت کرده و در نقطة نزدیکی به هم، تصویری دیگر از احمدشاه قاجار که در دو طرف او پرچم سه رنگ ایران قرار دارد، را هم چون پرتره ای در برگرفته اند. درست زیر پای فرشتگان و پایین تصویر احمدشاه، کتیبه ای مزین به آیة «و ان یکاد الذین...» نگاشته شده است. در طرفین ورودی بنا، تصویری از یک سرباز اسلحه به دست قاجاری ترسیم شده است (افرادی، 1395: 36).

این ابیات نیز در بالای سردر آن، دیده می‌شود:

هزار و سیصد و سی و چهار از هجرت                    گذشته بود که شد اختتام این حمام

باشتراک سه بحر سخا سه صاحب فضل                     سه کنز و جود سه کان هنر سه نیکو نام

یکی زدوده ی احمد ز دوحه ی حیدر                         که باقر است و را نام باقری فرجام

دو فخر حاجی یکی بد حسن یک عبدالله                  که هر دو زُبده ی عصرند و شُهره ی ایام

اگر سؤال نمائی ز نام معمارش                             شدی به دست تقی ختم این خُجسته مقام

ز وضع کاشی حمام اگر ز من خواهی                                 تمام کرد محمد پور یوسف نام

عمل مشهدی محمد ولد مرحوم حاج یوسف کاشی ساز، سنه ی ۱۳۳۴ (ستوده، 1349: 1/ 280- 281).

***

گرمابه حاجی محمدجعفرحج فروش: گرمابه حاجی محمدجعفر یا حمام اکبریه، در سال 1308ش، در محدوده بافت قدیمی محله ساغری سازان و در محل برخورد کوچه تحویلی و گذر بادی‌الله (بدیع الله) ساخته شد. این بنا در میان ساختمان‌های قدیمی‌ خانه رحمت سمیعی در شرق آن و ساختمان فعلی حوزه علمیه (مربوط به دوره قاجاریه) در غرب، قرار گرفته است. شهرت این حمام بیشتر به دلیل کاشی‌کاری زیبای سردر آن است که در دو طرف سردر دیده می‌شوند. در سردر آن صحنۀ نبرد رستم با دیو سپید بر روی کاشی نقش بسته است (ستوده، همان: 1/ 291). در دو طرف سردر، کاشی های گل و بته دار رنگین، و بالا صحنة جنگ رستم با دیو سفید و زیر آن مناظری از باغ و بوستان و خانه و افراد مختلفی دیده می شود. این حمام دو در مخصوص مردان و زنان دارد، که ورودی مردان دارای در چوبی کرم رنگی به ارتفاع 80/1 متر و پهنای یک متر می باشد. در هر طرف سردر این حمام، دو فرشته بالدار و تاجدار در حالی که لباس های مرسوم عهد قاجار را به تن دارند، به صورت نیمه پنهان و از پشت ستون های نازک، سبدی پر از گل را نگه داشته اند. در بالای هلالی ورودی بنا، منظره ای پرسپکتیوگونه از یک شکارگاه با انبوهی از درختان، گیاهان و پرنده ها را نشان می دهد، که یک شاهزادة مذکر و یک شاهزادة مؤنث در مقابل هم در حالی که سوار بر اسب های سُرخ رنگ هستند، کمان خود را به سمت آهوهای در حال فرار نشانه رفته اند. در مرکز این تصویر، دورنمایی از یک کوشک نمایان است. در بالاترین قسمت سردر هم تصویری از نبرد رستم با دیو سفید نقش بسته است. یکی دیگر از عناصر موجود در سردر که از قسمت پایین سردر و از دو جانب آن آغاز می شود، گلدان هایی پر از گل های بزرگ رنگارنگ است که تا انتهای بالایی سردر امتداد یافته است (افرادی، 1395: 35- 36). این حمام اکنون جزو آثار ملی ایران به شمار می‌رود؛ ولی متأسفانه تبدیل به مخروبه شده و امکان بازدید از داخل آن فراهم نیست.

حمام شامل ورودی، رختکن یا سربینه، شاه‌نشین، محل آویزان کردن لنگ، میان در و گرمخانه است. فرم کلی ساختمان مستطیلی می باشد. سردر بنا دارای تزیینات کاشی کاری و کتیبه تاریخی است. کاشی‌های این سر درب کار مشهدی یوسف کاشی ساز است. ورودی مردانه حمام درب چوبی دارد که با پنجره‌های متقارن چوبی در دو طرف آن، نمای جنوبی را تشکیل می‌دهند.

دیوار شرقی و جنوبی بنا مشرف به کوچه است. بنا دارای دو ورودی است که ورودی اصلی آن در ضلع جنوبی مشرف به خیابان بادی‌الله (بدیع الله) و ورودی دیگر در ضلع شرقی در کوچه تحویلی می باشد، که در واقع ورودی مردانه است. یک در ورودی دیگر هم در امتداد کوچه تحویلی قرار داشته که ورودی قسمت زنانه بوده و در حال حاضر تخریب شده و امکان دسترسی به قسمت های آن وجود ندارد.

در فضای داخلی، حمام شکل مستطیلی وجود دارد که به محض ورود به بنا، با آن روبرو می‌شویم. رختکن حمام با دو سکوی یک متری در دو سمت از قسمت میانی جدا شده است. در مرکز این فضا و به فاصله سه متری از فاصله ورودی، حوضی قرار گرفته است. میان در نیز راهرویی است که با یک طاق گهواره‌ای پیوسته پوشانیده شده است. آبریزگاه ها و مستراح ها در این قسمت قرار دارند. در راهروی میان سربینه و گرمخانه نیز حوض لُنگ در قسمت غربی آن قرار داشت.

فضای داخلی حمام را دو دریچه سقفی نور تأمین می‌کنند. گرمخانه فضایی هشت ضلعی است که به چند محل جهت کیسه کشی و خزینه تقسیم شده است. واحدهای حمامی نیز از جمله فضاهایی هستند که به این فضا الحاق شده است. فضای اصلی گرمخانه  با یک گنبد اصلی که دارای نورگیر بوده، مسقف است. گنبد اصلی گرمخانه بر روی دو طاق کوچکتر به صورت قرینه قرار گرفته و هر کدام  از این طاق‌ها در جبهه شرقی و غربی با یک عقب نشینی، فضایی را خلق کرده‌اند که در گذشته حوض هایی وجود داشته است. در این قسمت ها دلاک ها به استحمام و نظافت مشتری می پرداختند. بدین ترتیب که وی را در حوض می‌خوابانیدند و به نظافت وی می‌پرداختند (پایگاه اینترنتی گیلان من؛ پایگاه اینترنتی ایسنا).

***

گرمابه خصوصی گلستان: گرمابه خصوصی گلستان در تقاطع سبزه میدان به میدان شهرداری، یکی از حمام های قدیمی رشت بوده است. عموم مردم از آن نمی توانستند استفاده کنند و فقط ارباب و اشراف در این گرمابه پذیرش می شدند. امروزه گرمابه گلستان در نبش سبزه میدان به طور کامل تخریب و به مرکز خریدی به نام «رُز» تبدیل شده است (پایگاه اینترنتی ایسنا).

***

گرمابه شاهزاده: حمام شاهزاده در مجاورت ساختمان استانداری (شهرداری)، قرار داشت و حمام قدیمی دارالحکومه بود که تا سال 1349ش. برقرار بود (ستوده، همان: 1/ 249).

***

گرمابه چَکُش لار (Chakoshlar ): واژه چَکُش لار که به زبان عامیانه به ضمه حرف اول تلفظ می شود؛ مرکب از دو واژه چَکُش و پسوند لار (که برای جمع بستن کلمات در زبان ترکی به کار می رود) است. بنابراین؛ معنی چَکُش لار، چکش ها و یا به تعبیر عده ای بچه ها خواهد بود. شاید نام گذاری این حمام به این اسم، دلالت بر آن دارد که قبل از احداث حمام، در آن محله ابزار چکش ساخته می شد؛ و یا اینکه بچه ها برای استحمام به آنجا رفت و آمد می کردند. البته احتمال سومی هم وجود دارد و آن اینکه واژه چَکُش لار واژه ای ترکمنی و اسم شهری در ترکمنستان فعلی است که در حمله روس ها از ایران جدا شد.

به هر حال، چَکُش لار نام یک کوچه قدیمی در خیابان تختی (کوروش سابق) در رشت است که به کلانتری سه و اداره آگاهی راه داشت. نام این کوچه از اسم حمام تاریخی که در آن واقع بود و امروز از بین رفته است، گرفته شد. این کوچه بعدها به کوچه «عاقلی» نیز معروف گردید. از معتبرین این کوچه می توان به آیت الله سیدحسین موسوی خلخالی (م1352ش) نام برد (تحقیق میدانی).

منابع:

افرادی، کاظم. «شناسایی وجه اشتراک پیام موجود در سردر هفت بنای عمومی دوره قاجار ...»، نگره، شماره 37، بهار 1395.

پندی، کیوان (1387). رشت در آیینه ی تاریخ، کتیبه گیل، رشت.

تحقیق میدانی (شامل مشاهدات قدیمی، پیمایش و مصاحبه نویسنده با معمرین است)

«حمام های قدیمی رشت»، پایگاه اینترنتی گیلان من،                                              

ستوده، منوچهر (1349). از آستارا تا اِستارباد، انجمن آثار ملی ایران، تهران

«مرمت حمام حاجی از سر گرفته شد»، پایگاه اینترنتی خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)

بنیاد پژوهش های اسلامی

رسول سعیدی زاده