4 مهر 00 - 00:07  | 1003 بازدید

در دنیای امروز همگام با همه کشورهای جهان، توسعه گردشگری پایدار می‌تواند یکی از پیشران‌های کلیدی در توسعه جوامع محلی در همه استانهای ایران نیز باشد و اگر برنامه‌ریزی صحیح و طراحی امور مربوط به توسعه گردشگری به درستی به انجام برسد و نظارت دقیق و مسولانه وجود داشته باشد، بازگشت اثرات اقتصادی مثبت ناشی از آن می‌تواند برای حفظ و بهبود استانداردهای زندگی و رفاه اجتماعی و نیز برای ارتقای کیفیت زندگی جامعه میزبان یعنی جامعه بومی و محلی سودمند باشد. اقدامات گوناگونی می‌تواند این منافع را برای جوامع محلی و بومی ایجاد و تامین کند که به بهبود زیرساخت‌ها و امکانات ارتباطی، آموزش عمومی و حرفه‌ای و نیز بهداشت و سلامت می انجامد و بهبود معیشت و رفاه عمومی جوامع می‌تواند از جمله آنها باشد.

بی‌تردید، توسعه و ترویج گردشگری پایداربخصوص در نواحی حفاظت شده روستایی و محیط های طبیعی می‌تواند ضامن رشد و توسعه پایدار در جامعه میزبان باشد، این امر با تاکید بر ارزشهای فرهنگی و هنرهای محلی و نیز تاکید بر اهمیت مکان‌های بکر طبیعی و حیات وحش، که همگی جزو اصلی‌ترین جاذبه‌ها برای جذب گردشگران طبیعت محور به شمار می‌رود، امکان‌پذیر خواهد بود. یکی از اصول بنیادین زمین منظرگردی و بوم‌گردی، همین بهره مندی و حمایت از جوامع بومی و محلی  و تضمین منفعت و برخورداری اقتصادی، اجتماعی و حتی توسعه فرهنگی و معیشتی آنها از این نوع فعالیتهای گردشگری پایدار است.

مقاصد موفق برای گردشگری پایدار با هر نامی مثل بومگردی و یا ژئوکمپ و ...  برگرفته از الگوهای گردشگری طبیعت محور مانند زمین منظرگردی و بومگردی قاعدتا باید درموقعیت ها و نقطه‌های تا حدی دردسترس و دارای جوامع بومی و محلی برای بهره مندی از توسعه گردشگری بر پایه دیدگاههای توسعه پایدار قرار داشته باشند. به همین دلیل، مسئولان برنامه ریزی و مدیریتی استان ها و همچنین دست‌اندرکاران حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی و بخصوص مسئولان توسعه گردشگری پایدار باید روی برنامه ریزی پایدار و اصولی زیرساخت‌ها و شبکه‌های ارتباطی جوامع محلی و اطراف آن تمرکز و  سرمایه‌گذاری کنند. این سرمایه‌گذاریها دربردارنده فعالیت‌هایی نظیر تعمیر و بهبود جاده‌ها، بهبود وسایل حمل‌و‌نقل تردد کننده به مناطق حفاظت شده، ایجاد زیرساخت شبکه‌های ارتباطی نظیر تلفن ثابت، دکل‌های تلفن همراه، دسترسی به اینترنت و اموری از این دست خواهد بود. اهمیت همه این زیرساخت‌ها در ایجاد ارتباط واقعی و نیز مجازی گردشگران و دنیای بیرونی با این جوامع محلی و بخصوص در نواحی حفاظت شده است. افزون بر اینها، در اغلب کشورهای جهان، موسسات حوزه گردشگری معمولاً با سازمان‌های غیردولتی همکاری دارند و یا اینکه خودشان تشکل هایی با هدف جمع‌آوری سرمایه و کمک های مادی و معنوی برای حمایت از پروژه‌های اجرایی توسعه جوامع محلی با حمایت و همکاری مجدانه دولتی در این جوامع محلی تشکیل می‌دهند.

پروژه‌های افزایش دسترسی به آب آشامیدنی سالم، بهبود شیوه‌های نوین توسعه پایدار روستایی و کشاورزی پایدار، توسعه کارآفرینی روستایی و عشایری و بهره برداری اصولی از زمین‌های قابل کشت، ایجاد تعاونی ها و  مراکزی برای تعاملات اجتماعی و یا توسعه اقتصادی و تامین منابع مالی و معیشتی ازفروش خدمات و محصولات کشاورزی و دامپروری و نیز صنایع دستی و هنرهای روستایی به  گردشگران اعم از زمین منظرگردان و یا بومگردان و حتی دست اندرکاران تورها و شاغلین حوزه خدمات گردشگری و نیز افرادی از مناطق دیگر کشور به توسعه و رونق اقتصاد محلی می انجامد و قطعا در تامین معیشت و رفاه محلی و تهیه مواد و محصولات ضروری و مایحتاج اولیه زندگی مورد نیاز برای دانش آموزان مدارس، زنان سرپرست خانواده و کودکان و خانواده‌های نیازمند جامعه محلی بسیار موثر است.

فراهم ساختن این خدمات و منابع، قطعا یکی از شیوه‌های تاثیرگذاری مثبت گردشگری پایدار بر توسعه اقتصادی و اجتماعی جوامع محلی روستایی و بومی است. امکانات زمین منظر گردی و بوم‌گردی موجب ارایه بیشتر خدمات روستایی و محلی و افزایش سطح اجاره مکانهای اقامتی از مردمان محلی شده و این به نوبه خود به کارآفرینی خلاق روستایی  وافزایش درآمد جامعه محلی و نیز اشتغال پایدار محلی می‌انجامد.

در بسیاری از موارد، کارآفرینان و کارفرمایان بومی خودشان امکانات آموزش‌های لازم نظیر آموزش مکالمات ساده و ابتدایی به زبان خارجی و نیز سواد خواندن و نوشتن را برای کارکنان محلی فراهم می‌سازند که این خود به افزایش میزان سواد عمومی و ارتقای فرهنگی در جامعه محلی روستایی و بومی می‌انجامد. آموزشهای عمومی و تخصصی و فراگیری این مهارت‌ها علاوه برارتقای کمی و کیفی خدمات حوزه گردشگری در امور دیگر از جمله کسب و کارهای سنتی محلی و هنرهای خلاق بومی در جوامع محلی نیز قابل استفاده خواهد بود.

به طور کلی، کارآفرینی و کسب و کار های حوزه گردشگری پایدار بخصوص با تاکید بر اصول پایداری محیط و اجتماع  می‌توانند فرصتی برای آموزش سایر مهارت‌ها نظیر شیوه‌های درست کشاورزی پایدار، فناوری‌های تولید انرژیهای پاک، بهداشت مواد غذایی، مهارت‌های فنی و مکانیکی وبازیافت و  بسیاری امور دیگر را فراهم ‌سازند. این مهارت‌ها غالبا کاربردی بوده و می‌توانند براحتی منتشر شوند و بهبود یابند و سینه به سینه در کل جامعه محلی گسترش یافته و مورد استفاده عمومی و حتی نسلهای بعد قرار گیرد.

یکی از محبوب‌ترین مقاصد گردشگری پایدار اعم از ژئوتوریسم یا زمین منظر گردی و اکوتوریسم یا بومگردی، بازدید از مناطق حفاظت شده فضاهای روستایی و عشایری حتی در دور افتاده ترین نقاط محیط های طبیعی و روستایی استان ها محسوب می‌شود. این مناطق که امکان بازدید گردشگران از حیات وحش و مناظری تقریبا بکر را همزمان نیز فراهم می‌کنند، معمولاً در نواحی دورافتاده و کمتر برخوردارقرار دارند. دربرنامه ریزی و توسعه هدفمند کارآفرینی روستایی و توانمند سازی جوامع محلی با الگوی گردشگری پایدار این دور بودن مقاصد و جاذبه های زمین منظر گردی و بومگردی سبب می‌شود که امکانات پزشکی و بهداشتی و رفاهی لازم در این مناطق که معمولا در ابتدایی ترین سطح رفاهی و برخورداری است، موجود و یا کافی و قابل قبول نباشد. برنامه ریزی برای توسعه و تامین این نیازهای اولیه معمولاً با توسعه گردشگری همراه و همزمان است و از زیر ساخت های اولیه توسعه گردشگری پایدار و از الزامات توسعه همگام و پایدار جوامع محسوب می شوند. زیرا گردشگران پایدار به رعایت اصول پایداری محیطی پایبندند و خواهان محیطی سالم و ایمن برای خود و جوامع میزبان و حتی آیندگان هستند. به همین دلیل است که گردشگری پایدار و اصولی می‌تواند زمینه ساز استقرار امکانات مربوط به دسترسی مطلوب، بهداشت و سلامت و ایمنی در نواحی حفاظت شده طبیعی و بخصوص روستایی را در همه جای استان ها فراهم  و عملی سازد.

روی دیگر سکه در توسعه گردشگری پایدار، نگرانی از عوامل تهدید توسعه زمین منظر گردی و بومگردی است  و یکی از مهمترین مخاطرات ناشی از توسعه گردشگری طبیعت محور در مناطق دور و یاحفاظت شده اثرات سوء توسعه و افزایش احتمال آلودگی ها و  آسیب های محیط زیستی و همچنین درجوامع محلی برای جامعه میزبان دور از دسترس، کمرنگ شدن فرهنگ و ارزش‌های محلی به خاطر ورود فرهنگ‌های غیر بومی و حتی خارجی به آن مناطق است. برنامه ریزی توسعه پایدارفرهنگی در جوامع محلی میزبان، همگام با توسعه گردشگری پایداربا اقدامات گوناگون وهدفمند به منظور حفظ آداب و سنن و ارایه مناسب و مطلوب آن ها برای گردشگران و صیانت ازفرهنگ بومی و محلی، صنایع دستی و هنرهای بومی و روستایی می‌تواند تا حدی قابل قبول و شایسته از این تهدید بکاهد و آن را به فرصت هایی به عنوان جاذبه های ارزشمند گردشگری فرهنگی و هنری تبدیل و معرفی کند. حصول اطمینان از در دسترس بودن منابع مورد استفاده برای توسعه تولید صنایع دستی و هنرهای روستایی و محلی، ثبت آداب و رسوم فرهنگی و میراث ناملموس و معنوی و حتی فراهم کردن زمینه‌ هایی برای آموزشهای فرهنگی، امکان‌ کاهش حداکثری چنین مخاطراتی را با اطمینان فراهم می‌سازد.

اگر یک مجموعه بومگردی و یا ژئو کمپ یعنی کمپ اقامتی زمین منظرگردی که معمولا امکانات کمتری دارد، آموزش‌هایی مناسب را در مورد ارزش‌های اجتماعی و میراثی و فرهنگ بومی منطقه مورد بازدید به گردشگران بدهد و نیز راه‌هایی برای تعامل سازنده و دوسویه آنها با مردم بومی و محلی ارائه کند، این روند به بهبود درک متقابل و تعامل میان فرهنگ‌ها و گفتگوی سازنده فرهنگ ها کمک کرده و اطمینان بیشتری از اینکه هویت فرهنگی محلی برای نسل‌های آینده همچنان حفظ و صیانت شود فراهم می کند و قطعا همه این ارزشهای فرهنگی و هنری پابرجا خواهد ماند و به نسلهای بعد منتقل خواهد شد.

تجربه های بین المللی نشان داده که هر دو گونه گردشگری طبیعت محور یعنی زمین منظر گردی یا ژئوتوریسم و همچنین بومگردی یا اکوتوریسم از ظرفیت های بالایی برای آموزش عمومی به بازدیدکنندگان حتی در سطح بین المللی و نیز ارتقای دانش عمومی و افزایش حساسیت های ارزشی افراد در جوامع محلی در مورد حفاظت و رعایت اصول پایداری محیطی در مناطق اصیل و بکر زیست محیطی وحفظ حیات وحش برخوردار هستند. ارائه آموزش در مورد ارزش زیستگاه های طبیعی و دست نخورده و آسیب پذیر، نخستین گام برای تشویق و پشتیبانی از تلاش برای حفظ محیط زیست محلی و نیز جمع‌آوری همراهان فکری و جذب کمک های مالی برای حفاظت ازچنین مکان‌هایی که اهمیت بسیار ویژه و ارزش ملی و حتی بین المللی دارند، خواهد بود. این امر می‌تواند به یافتن راه‌ها و راهکارهایی جدید برای حفظ روش ها و سنت های تولید و بهره‌گیری از منابع بومی برای ایجاد خدمات و تولید محصولاتی پایدار، نظیر صنایع دستی و هنرهای سنتی و بومی ساخته شده از مواد و مصالح بومی و  محلی، صید پایدار و اصولی و مطابق قوانین و پشتیبانی از صنایع دستی و هنرهای سنتی مبتنی بر خدمات جامعه محلی و بومی کمک کند.

شیوه‌های مختلفی برای ارزیابی اثرات سوء توسعه و همچنین اثرات مثبت بر توسعه جامعه محلی وجود دارد. اثرات زیرساخت‌ها و ارتباطات را می‌توان با افزایش دسترسی به مکان‌های تفریحی، نواحی حفاظت شده و منابع مرتبط با توسعه و رونق اقتصادی و امرار معاش افراد بومی و محلی مورد ارزیابی و نظارت دقیق تر قرار داد. همچنین اثرات آموزش عمومی، تخصصی و حرفه‌ای را می‌توان از طریق افزایش آمار فارغ‌التحصیلان و نیز کاهش نرخ و میزان بیکاری در این جوامع محلی به وضوح مشاهده کرد. توسعه سطح بهداشت وارتقای سلامت جامعه محلی به کاهش مرگ و میر مادران و  نوزادان وکهنسالان وهمچنین افزایش دسترسی به مراقبت‌های بهداشتی اولیه برای درمان انواع مشکلات بزرگ و کوچک در زمینه سلامت عمومی جامعه بومی می انجامد. آموزش در مورد حفاظت پایدار محیط زیست می‌تواند به کاهش آلاینده های محیطی و بهبود وضعیت هوا و آب، افزایش محسوس جمعیت حیات وحش و شمار موجودات و گیاهان بومی در حیات وحش و نیز کاهش اقدامات زیانبار و ناپایدار در زندگی و اشتغال معمول جوامع محلی و بومی (نظیر ماهیگیری بیش از حد، شکار، کشاورزی نادرست و... ) بیانجامد.

برنامه های هدفمند مدیریتی در سطح استانی  و ملی  و توسعه و ترویج زمین منظر گردی و بومگردی همگام با توسعه اقتصادی و رونق معیشت جوامع محلی و با به حداکثر رسیدن میزان پولی که از طریق استفاده گردشگران از اقامتگاه‌ها و کمپ های گردشگری و حتی خانه های روستایی متعلق به جوامع بومی و محلی برای این جوامع باقی می‌ماند، با توسعه اشتغال این مردمان بعنوان جامعه میزبان و نیز حمایت از خدمات محلی نظیر محصولات کشاورزی پایدار و صنایع دستی و هنری، می‌تواند بودجه لازم را برای انجام پروژه‌های توسعه ای و عمرانی در این مناطق معمولا کمتر برخوردار با سرمایه گذاری محلی و اجرای برنامه‌هایی مشارکتی که موجب پیشرفت اقتصادی،اجتماعی و فرهنگی این جوامع می‌شود را فراهم سازد.

با این توصیفات و توضیحات پر واضح است که توجه ویژه مدیران و مسئولان به اجرای هدفمند طرح های زمین منظر گردی و بوم‌گردی بر پایه دیدگاهها ورعایت اصول گردشگری پایدار طبیعت محور به حفظ میراث معنوی و فرهنگی و نیز افزایش آگاهی عمومی و احساس مسولیت جامعه میزبان وگردشگران و حفاظت از نواحی حساس طبیعی و محیطهای حفاظت شده کمک می‌کند همچنین موجب گسترش حس افتخار به فرهنگ بومی و صیانت از آن در میان جامعه محلی شده و از طریق پروژه‌های ساخت‌و‌ساز و آموزش های فرهنگی و  اجتماعی به توسعه پایدارمحیط های زندگی طبیعی این جوامع در بستر محیط زیست طبیعی و روستایی و حتی عشایری کمک می‌کند و زنجیره‌ای ارزشمند از اثرات مثبت هویتی، مراقبتی و حفاظتی را بر روی محیط اطراف نیز به ارمغان می‌آورد.

*محقق و مدرس دانشگاه

رییس کمیسیون گردشگری اتاق بازرگانی گیلان

عکس ها:اینترنت