گیلان فردا، ساناز فرزانه- بی تفاوتی نسبت به حل مسایل کوچک موجب می شود شاهد مسایل بزرگ باشیم که حل کردن آن مسایل بزرگ به مراتب سخت تر و پیچیده تربوده و هزینه و پیامد بسیار زیادی در ابعاد مختلف خواهد داشت.
اما به نظر می رسد در سال های اخیر، دستگاه های اجرایی در راستای حل مسایل از شیوه ها و راهکارهای درست علمی بهره می گیرند که خود جای امیدواری است. البته مرکز آموزش و پژوهش سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان گیلان که به نوعی متولی حوزه پژوهش استان نیز است برای شناخت درست مسئله در دستگاه تلاش زیادی کرده است.
از هفته دولت سال 1401 تا هفته دولت سال 1402 فعالیت های زیادی در مرکز آموزش و پژوهش سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان گیلان انجام شد.
بررسی فرایند تخصیص اعتبارات پژوهشی دستگاه های اجرایی، ساماندهی طرح های پژوهشی در سامانه سمات، اقدامات نظارتی مرکز براساس دستورالعمل مرتبط و تهیه شاخص های انتخاب دستگاه های اجرایی پژوهش محور، اولویت بندی و تبیین مسائل پژوهشی، نشست های پژوهش محور در دستگاه های اجرایی، نمونه هایی از این فعالیت ها بوده است.
همچنین در سال جاری تعداد 18 درخواست پژوهشی که از سوی 8 دستگاه اجرایی استان ارایه شده بود برای پاسخ به 5 نیاز اساسی استان شامل: جمعیت عفاف و خانواده، پسماند، کاهش حوادث جاده ای و محیطی، امنیت غذایی و تالاب بندر انزلی؛ مورد بررسی و پژوهش قرار گرفت. خوشبختانه اکنون بسیاری از دستگاه ها ضمن ایجاد و تقویت کمیته پژوهشی در اداره و سازمان خود، سعی می کنند مسایل دستگاه خود را با دقت بیشتری شناسایی و بیان کنند و در راستای حل مسایل از شیوه ها و راهکارهای درست علمی بهره مند شوند. در هفته دولت امسال در زمینه تاثیر مسئله یابی درست در دستگاه ها و لزوم شناسایی مسئله و شبه مسئله، با مسعود یحیی زاده، رئیس گروه پژوهش و آینده نگری سازمان گفت و گو شده است. وی معتقد است با تمرکز بر کار فرهنگی و اجتماعی می توان با تغییر رفتار مردم از بسیاری پیامدها که ممکن است در دراز مدت تبدیل به مسئله و بحران شود جلوگیری کرد چرا که توسعه یعنی تغییر امروز به نفع آیندگان. بخش هایی از این گفت و گو را در ادامه می خوانید:
***
یحیی زاده با نظر به اینکه بحث پژوهش براساس نیازهاست و نیازها برخاسته از یک سری کاستی ها و رویه های نادرست است که ما در قالب «مسئله» آن ها را تعریف می کنیم، می گوید: هدف اصلی در پژوهش دستگاه های اجرایی بهبود عملکرد و رضایتمندی مردم است و رویکرد ما برای رسیدن به این هدف مهم « حل مسئله» است.
بنابراین سوالات اصلی این است: مسائل اساسی دستگاه های اجرایی چیست؟ چرا و چگونه پدیدار شده؟ و با چه روشی باید آن را حل کرد؟ مهمترین ضرورت و الزام برای پاسخ دادن به این سوالات شامل تعریف مسئله، بیان دقیق مسئله، آموزش کارشناسان مسئله یاب و نهادسازی برای حل مسائل در دستگاه های اجرایی است.
شناخت متغیرهای مزاحم
وی می افزاید: برنامه های توسعه از جمله برنامه هفتم، ششم و قبل از آن یک سری رویکردها و اهدافی داشته و دارند که دستگاه های اجرایی برای رسیدن به آن اهداف، برنامه ریزی کرده و بودجه تعیین می کنند. ما در بحث پژوهش از دستگاه اجرایی می خواهیم که چنانچه در تحقق اهدافشان اختلالی ایجاد شد و یا بنا به دلایلی به اهدافشان نرسیدند عوامل و متغیرهای مزاحم درونی و بیرونی را که باعث شد نتوانند به اهدافشان برسند بررسی، شناسایی و تحلیل کنند. البته مسایلی که توسط خودشان قابل حل نیست، باید از طریق دانشگاه ها و مراکز پژوهشی، بررسی شوند چون عوامل و متغیرها ممکن است مجهول باشد و دستگاه، اطلاعات لازم، در رابطه با آن مسئله نداشته باشد که برای کشف آن مجهولات نیاز به پژوهش داریم. سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان ها براساس دستورالعمل هایی که سالانه از مرکز دریافت می کنند در چارچوب آن مقررات و رعایت تشریفات اداری از طریق کارگروه آموزش پژوهش فناوری و نوآوری از دستگاه ها درخواست می کنند که مسایل خود را در قالب نیازهای اساسی بیان کرده و درخواست پژوهشی خود را تدوین کنند.
سپس سازمان مدیریت عناوین مسایل و درخواست های پژوهشی(RFP) دستگاه را بررسی کرده و عناوین منتخب را به فراخوان می گذارد. در پاسخ به این نیازها نیز دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی طرح های پژوهشی خود را پیشنهاد می دهند و این طرح ها بررسی شده و بعد از تصویب، بودجه و اعتبار لازم تخصیص داده می شود.
ایجاد و تقویت ساختار پژوهشی
وی با اعتقاد براینکه شناخت درست «مسئله» اصلی ترین و مهم ترین حلقه این زنجیره است، می افزاید: اگر ریشهای تر نگاه کنیم چند عامل باعث می شود که دستگاه ها نتوانند درک درستی از مسایل شان داشته باشند. نخست به این دلیل که از نظر ساختاری بعضاً نهادهای پژوهشی شان ناکارآمد بوده و یا اصلا فاقد ساختار پژوهشی بوده و کارشناس پژوهش یا کمیته پژوهش نداشتند. در این راستا یکی از کارهایی که در سنوات گذشته انجام دادیم این بود که از دستگاه اجرایی خواستیم ساختارهای پژوهشی خود را ایجاد و تقویت کنند. الان خوشبختانه بیشتر دستگاه ها دارای ساختار پژوهشی هستند.
سامانه ساتع
وی در پاسخ به اینکه آیا سازمان مدیریت و برنامه¬ریزی هم مشمول این فرآیند می شود یا خیر؟ می گوید: بله، اما برای اینکه بتوانیم این موضوع را به سازمان مدیریت تعمیم دهیم باید در چارچوب دستورالعمل کار را انجام دهیم، دستورالعمل هایی که در این حوزه صادر می شود معطوف به دستگاه¬هایی است که اعتبارات استانی دارند، اما سازمان مدیریت اعتبار ملی می گیرد. بنابراین مسایل سازمان مدیریت استان¬ها باید به سازمان برنامه و بودجه کشور ارجاع و این مسایل در سطح ملی بررسی شوند زیرا اعتبارات در آنجا متمرکز است و یا گاه به استان ها اختیار می دهند که با توجه به بودجه یک درصد پژوهشی خود، تحقیق کنند.
وی ادامه می دهد: 24دستگاه اعتبارات هزینه ای استانی دارند اما شرکت های دولتی، بانک ها، دانشگاه ها ، محیط زیست، شرکت برق، شرکت گاز و موسسات دیگر در استان هستند که حجم اعتبارات جاری زیادی دارند و سهم یک درصد بودجه پژوهشی آن ها هم زیاد است ولی این مورد در اختیار شورای برنامه ریزی و توسعه استان نیست. این گروه، مسایل دستگاه و مجموعه خود را از طریق سامانه ساتع کشور اطلاع رسانی کرده و درخواست های پژوهشی این دسته از سازمان ها و ادارات از طریق این سامانه پیگیری میشود.
درسنامه مسئله یابی
یحیی زاده با بیان این نکته که «مسئله یابی درست» بسیار مهم است، ادامه می دهد: متاسفانه یک سری انحرافات به لحاظ معنایی و مفهومی در این مباحث وجود دارد و تا موقعی که این گره ها هست انحرافات معنایی و برداشت نادرست در این مقوله نیز وجود خواهد داشت. برای حل این مسئله و با توجه به نیازها، وظایف و ماموریت هایی که دستگاه های اجرایی دارند در اوایل سال گذشته در مرکز آموزش و پژوهش سازمان مدیریت و برنامه ریزی گیلان درسنامه ای تحت عنوان «درسنامه مسئله یابی دستگاه های اجرایی» به صورت کاربردی تدوین شد تا کارکنان دستگاه ها طی دوره آموزشی مرتبط، ضمن آشنایی بیشتر با ادبیات پژوهشی، عوامل موثر، ابعاد مسئله و سطوح مسئله، ریشه های شکل گیری مسئله را درست شناسایی کنند. چون تا موقعی که مسئله را درست نشناسید قادر به حل آن نخواهید بود. اگر مسئله ها به موقع شناسایی و حل نشود روی هم انباشت شده و متاسفانه تبدیل به مشکل می شوند، مثل لندفیل سراوان. چون وضعیت کنونی لندفیل سراوان ناشی از مسایل انباشت شده طی سالیان اخیر است که به آن بی توجهی شده و ممکن است به آسانی قابل حل نباشد.
مقابله با بروندادهای مسئله به جای مقابله با خود مسئله
وی با تاکید براینکه ما گاهی اوقات با بروندادهای مسئله مقابله می کنیم نه با خود مسئله، می گوید: به عنوان مثال لندفیل سراوان برونداد یک مسئله است نه خود مسئله. به همین خاطر است که پس از کلی هزینه کرد هنوز مسئله حل نشده و آلودگی و شیرابه به قوت خود باقی است چون در واقع به اصل مسئله پرداخته نشده و فقط به برونداد مسئله توجه شده است. به بیان دیگر در این مقوله ما فقط برای رفع بروندادهای یک مسئله سرمایه گذاری کردیم، در حالیکه این ها، عوارض یک مسئله است و همچنان هم ادامه خواهد داشت. هرچند برای کاهش اثرات جانبی دپوی زباله، سمپاشی انجام می دهند تا مردم آسیب نبینند اما مسئله و مشکل به قوت خود باقی است و عوارض ناشی از سمپاشی هم هست.
لزوم فعالیت در حوزه فرهنگی و اجتماعی
وی اضافه می کند: وقتی می گوییم مسئله شناسی باید درست و علمی باشد منظورمان همین است. به عنوان مثال مسئله اصلی در معضل سراوان در فرهنگ تولید و جمع آوری زباله ست. در برخی از کشورها برای کاهش مشکلات ناشی از زباله سرمایه¬گذاری و کار شده است از جمله تفکیک زباله پس از جمع آوری یا استفاده از زباله ها برای تولید چیزهای دیگر و ... اما کارشناسان متوجه شده اند که با این شیوه ها مسئله زباله کاملا حل نمی شود بلکه باید رفتار مردم اصلاح شود و برای اصلاح رفتار مردم لازم است در حوزه فرهنگی و اجتماعی بیشتر کار کرد. به بیان دیگر یک فرد باید یاد بگیرد از همان ابتدا در خانه اش در مقوله زباله و سبک زندگی خود چه رفتار درستی داشته باشد. تا خروجی (زباله ها) برای محیط زیست و دیگر موجودات ضرر نداشته باشد. به همین خاطر مرکز آموزش و پژوهش و یا هر دستگاه دیگر که مسئولیت علمی دارد باید در فرهنگ حل مسئله و بیان درست این موضوع دخالت کند.
کیفیت بخشی به بیان درست مسایل
وی در پاسخ به این سوال که چند درصد از اعتبار پژوهشی که برای حل مشکلات استان هزینه شده منجر به نتیجه مطلوب شده است؟ می گوید: یکی از شاخص های نشاندهنده پیشرفت کیفیت، بیان درست مسایل است. در سال¬های اول که این کار را شروع کردیم از طرف بعضی از دستگاه ها ده ها عنوان مسئله ارایه می شد، اما بعد با دلیل و برهان ثابت کردیم که این ها همه مسئله پژوهشی نیستند بلکه خیلی از آن ها با تغییر رویه-های مدیریتی، اصلاح فرآیندها و همفکری کارشناسان خبره در خود دستگاه قابل حل می باشند بنابراین تعداد مسئله کمتر شد و با درک درست از مسئله و ادبیات مرتبط خوشبختانه از بی کیفیتی سال های خیلی قبل به سوی کیفیت در سال های اخیر پیش می رویم.
شکل گیری مسایل بزرگ از مسئله های کوچک
رئیس گروه پژوهش و آینده نگری سازمان مدیریت و برنامه ریزی گیلان در پاسخ به اینکه با توجه به تغییر دیدگاه سازمان¬ها و ادارات و شناسایی درست مسایل و طرح عنوان پژوهشی به طور مصداقی چند نمونه از مسایل حل شده را نام ببرید، می گوید: اول اینکه انحرافی داشت اتفاق می افتاد که تا حدودی توانستیم جلوی آن را بگیریم، هرچند عوارضی داشته، اما اخیرا با حضور سرپرست محترم جدید سازمان فکر می کنم دیدگاه های ایشان خیلی قوی تر از قبل در سازمان حاکم شود. به نظر می رسد ایشان افکار جامع¬تری به مقوله پژوهش داشته باشند. چون اینکه گفته شود اعتبارات پژوهشی را بگذارید برای طرح های بزرگ و کلان، خود جای سوال دارد؟! اصلا طرح بزرگ و کلان یعنی چی؟ چون مسایل بزرگ از مسئله های کوچک شکل می-گیرد، مانند مسئله زباله در سراوان که به مرور زمان حل نشد و اکنون تبدیل به بحران شده است. بنابراین بی تفاوتی نسبت به حل مسایل کوچک موجب می شود شاهد مسایل بزرگ باشیم که حل کردن آن مسایل بزرگ به مراتب سخت تر و پیچیده تربوده و هزینه و پیامد بسیار زیادی در ابعاد مختلف خواهد داشت.
یعنی زمانی که هنوز مسئله کوچک است و آنقدر بزرگ نشده که اذیت کند باید مسئله را حل کنیم. مسئله از اشتباهات ما ارتزاق می کند از بی تفاوتی و بی توجهی ما بزرگ و بزرگتر می شود. پس اگر از همان اول جلوی اشتباهات و انحرافات را بگیریم خیلی کمتر با بحران روبرو خواهیم شد.
توجه به مسئله هایی که تازه بروزه کرده و کوچک هستند
به همین دلیل خیلی از دستگاه های اجرایی که با این رویکرد به موضوع نگاه کردند موفق شدند. به عنوان مثال طرح های شیلات و یا جهادکشاورزی این گونه هستند. چون به مسایلی توجه می کنند که الان بروز کرده و هنوز کوچک هستند. مثلا ملخ های مراکشی یک پدیده منفی و طبیعی است که هر سال در مناطق جنوب استان سمت منجیل و لوشان رخ می دهند. چنانچه این کلنی بزرگ ملخ های مراکشی به حال خود رها شوند و به قسمت های دیگر برسند فجایع زیادی را ببار می آورند. همکاران جهاد کشاورزی زحمت می کشند و مداخله می کنند که شدت این پدیده را کم کنند. اما در سال های قبل با استفاده از سم های شیمیایی این مقابله انجام می شد که بطور طبیعی به محیط زیست و سایر موجودات آسیب می رساند ولی در سال1401 براساس یک طرح پژوهشی از یک نوع قارچ، عصاره می گیرند و از آن عصاره به عنوان سم برای مقابله با ملخ مراکشی استفاده می کنند که به محیط زیست آسیب قبل را نمی رساند. یا نمونه دیگر اینکه در اداره تعاون کار و رفاه اجتماعی برای ساماندهی مشاغل خانگی مشکلاتی وجود داشت، چون مشاغل خانگی ساختار و رسمیت لازم را نداشت. همکاران در اداره کار پس از شناسایی درست این مسئله و اختصاص اعتبار، از محققین دانشگاهی برای پژوهش دعوت کردند و راهکاریی ارایه دادند که تبدیل شد به یک دستورالعمل ملی برای ساماندهی مشاغل خانگی در سطح کشور، یعنی مداخله استان گیلان و سرمایه گذاری اداره کار برای حل این مسئله و نتیجه درستی که حاصل گردید، باعث شد به یک دستورالعمل ملی و قابل اجرا در کشور تبدیل شود.
رها نکردن مسئله های کوچک
بنابراین اگر واقعا درک درستی از مسئله داشته باشیم می توانیم راهکار درست هم ارایه دهیم و این باید در همان ابتدای کار باشد، چون اگر مسایل را به حال خود رها بکنیم هر روز بزرگتر شده و تبدیل به بحران می شوند.
همین مسایل کوچک از جمله نحوه رویه ها، رفتارها و فرآیندهای دستگاه ها گاه از نکاتی است که باعث ناراحتی مردم می شود که اگر این امور رها شوند به مشکلات و مسایل خیلی بزرگ تبدیل خواهند شد که حتی ممکن است شکافی بین ملت و حاکمیت ایجاد کند و گاه با هزاران میلیارد نتوان آن شکاف را پر کرد. البته مسایل کوچکی که به آن ها بی توجهی شده و تبدیل به مسایل بزرگ می شوند در همه حوزه¬های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و ... وجود دارد.
دوست داشتن مردم و حل مسئله ها از عمق وجود
به نقل از واحد روابط عمومی سازمان مدیریت و برنامه ریزی گیلان وی در پاسخ به اینکه چه توصیه ای برای بهبود وضع موجود دارید، می گوید: باور دارم توسعه یعنی تغییر امروز به نفع آیندگان.
اول اینکه از مدیران محترم درخواست دارم برای موفقیت در مدیریت دو ویژگی را در خود تقویت کنند، نخست اینکه واقعا و از عمق وجود، مردم را دوست داشته باشند و دوم اینکه برای کمک به مردم اصرار کنند تا رابطه خوبی با جامعه برقرار شود. از کارشناسان محترم دستگاه های اجرایی نیز درخواست دارم که در کنار انجام وظایف جاری خود نگاه مسئله یاب داشته باشند و سطح مشارکت و مداخله خودشان را در شناسایی، بیان و حل مسائل افزایش دهند.
بهبود رفتار و تغییر با کارهای کوچک ولی مستمر امکان دارد مانند اینکه هر فرد اراده کند در محیط بیرون خانه زباله را رها نکند، همین رفتار باعث می شود میلیون ها تومان در هزینه های استان صرفه جویی شود که می تواند برای ساخت مدارس، درمانگاه، مراکز فرهنگی هنری و توسعه فضای سبز کمکی باشد.
