گیلان فردا، شهلا ابراهیم زاده اصلی- بدون شک سرمایه‌گذاری در تحقیقات کشاورزی یکی از عوامل اصلی افزایش بهره‌وری کشاورزی است که اثرات چشمگیر بر رشد اقتصادی، کاهش فقر و امنیت غذایی دارد. در همین راستا مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان گیلان با بخش های تخصصی شامل حفاظت خاک و آبخیزداری، اصلاح و تهیه نهال و بذر، پژوهش های برنامه ریزی اقتصاد کشاورزی وتوسعه روستایی، گیاه پزشکی، دامپزشکی، تحقیقات خاک و آب، فنی و مهندسی کشاورزی، علوم دامی، منابع طبیعی و واحد ثبت بذر و نهال فعال است.
ایستگاه ها و پایگاه های تحقیقاتی این مرکز که بر اساس نگرش‌های کلان ملی با رویکردهای علمی و اکولوژیک در گذشته در نقاط مختلف استان ساماندهی شده‌اند شامل ایستگاه جنگل پیلمبرا (پره سر)، ایستگاه صنوبر و درختان سریع الرشد صفرابسته (آستانه اشرفیه)، ایستگاه گل و گیاهان زینتی لاهیجان، ایستگاه زیتون رودبار، ایستگاه زراعی لشت نشاء، ایستگاه فندق اشکورات، ایستگاه دامپروری رشت، ایستگاه بذر و نهال گونه‌های جنگلی شلمان، پایگاه پیش حصار فومن، پایگاه کانرود آستارا و پایگاه عنبران محله آستارا هستند.
برای کسب اطلاعات بیشتر از فعالیت های این مرکز با آقای دکتر محمد رضا عباسی مژدهی، رئیس مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی گیلان گفت و گو کردیم که در ادامه می خوانید.

پژوهش برای توسعه
دکتر عباسی در آغاز این گفت و گو با یادآوری اینکه شناخت و تعیین نیازها و اولویت های تحقیقاتی استان در تعامل با بخش های اجرایی، تولید کنندگان و بهره برداران کشاورزی از وظایف این مرکز است، می گوید: در دهه های پیش، پژوهش برای پژوهش انجام می شد (چون یکی از شاخص های سنجش سطح علمی اساتید فعالیت های پژوهشی و چاپ مقالاتشان در مجلات مرتبط بوده است) و نتایج بیشتر در کتابخانه ها می ماند، اما طی دهه گذشته «پژوهش برای پژوهش» تبدیل به «پژوهش برای توسعه» شده است، تا تحقیق و پژوهش جنبه کاربردی پیدا کرده و محقق بتواند مشکلی از حوزه مورد پژوهش را برطرف نماید.
وی می افزاید: البته تحقق این مهم منوط به ارتباط خوب با بخش اجرا و همکاری از سوی آن ها است. مرکز پژوهش و تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی نیز برای رفع و کاهش چالش های اساسی در حوزه کشاورزی، شیلات و دامپروری تحقیق می کند تا نتایج حاصل از این پژوهش ها از طریق کارشناسان مرتبط به کشاورزان و بهره برداران انتقال یافته و توسط مروجین، آموزش لازم ارایه شود. چون کشاوزان در حین کشت، داشت، برداشت و تولید محصول با مسائلی از جمله نوع بذر، آفات، کم آبی، میزان رشد و میزان استفاده از سموم و نظایر آن مواجه می شوند. بنابراین کارشناسان پس از بررسی و احصاء عوامل تاثیرگذار، چنین مسئله هایی را به محققین مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی استان ارجاع می دهند.

تعدد مراکز پژوهشی در استان
وی در پاسخ به اینکه با توجه به مراکز پژوهشی آیا کار موازی در چنین مراکزی انجام نمی شود؟ پاسخ می دهد: البته گیلان بعد از البرز از بیشترین تعداد مراکز پژوهشی برخوردار است. از جمله مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی، موسسه تحقیقات برنج کشور، مرکز تحقیقات ابریشم، پژوهشکده چای در لاهیجان، پژوهشکده آبزی پروری در بندر انزلی و انستیتو بین المللی ماهیان خاویاری. اما موضوعات پژوهشی با توجه به زمینه کاری و تخصصی هر مرکز انجام می شود. البته گاهی همکاران ما بنا به ضرورت ممکن است روی موضوعات دیگری هم کار کرده باشند به عنوان مثال در مورد برنج، اما پژوهش در خصوص چگونگی کنترل آفات و علف های هرز یا کشت دوم و موضوعاتی از این دست.

رتبه اول یا دوم تولید کیوی
وی در خصوص این مطلب که گیلان یک استان کشاورزی است اما به لحاظ تولید محصولات کشاورزی و باغی ممکن است خیلی قوی نباشد، می گوید: وی به رتبه اول تا دوم گیلان در کشور در خصوص باغ های کیوی اشاره کرده و می افزاید: قلب اقتصادی و مرکز اصلی زیتون ایران در رودبار است. بیشترین سطح زیر کشت فندق و همچنین چای را داریم. بادام زمینی، چای و برنج گیلان هم که معرف همگان است و کشت گلخانه ای و گسترده بلوبری هم به تازگی در استان آغاز شده است. از سوی دیگر درختانی که با اقلیم استان همخوانی داشته باشند می توانند در اینجا رشد کنند.

فرآیندهای پروژه های تحقیقاتی
این استاد دانشگاه در پاسخ به اینکه آیا در خصوص وضعیت و کیفیت محصولات کشاورزی که در قسمت سراوان تولید می شوند و ممکن است شیرابه ناشی از پسماندها و زباله های دپو شده در منطقه، روی آن ها اثر بگذارد هم تحقیقی انجام داده اند؟ می گوید: بله موسسه تحقیقات برنج کشور چند سال پیش در این مورد تحقیقاتی انجام داد البته بهتر است از سوی خود محققان مربوطه گفته شود اما براساس این تحقیق، باقیمانده سمومی که در محصولات آن منطقه وجود داشته زیر حد مجاز بوده است. معضل و مشکل سراوان هم بر می گردد به مسایل زیست محیطی و متولی آن محیط زیست است. البته همکارانمان را برای تحقیق در این زمینه سوق می دهیم اما انجام پروژه های تحقیقاتی فرآیند خاص خود را دارد. گاه کسانی که از بیرون به مرکز تحقیقات نگاه می کنند، انتظار دارند که ما بتوانیم همه مشکلات استان را حل کنیم ولی با توجه به تعداد محققینی که داریم طبیعتا احاطه به همه مسائل، کار سختی است.

گسترش آفات و ماندگاری آن ها
این استاد حشره شناس در پاسخ به اینکه آیا طی دهه های اخیر بعضی از آفات کشاورزی کمتر یا بیشتر شده اند؟ با بیان اینکه حدود بیست سال است که روی بخش های مختلف اکولوژیک و بیولوژیک آفت مگس زیتون کار کرده است، می گوید: بله، به عنوان مثال روش های مختلفی را برای مباره با این آفت به کار گرفتیم که در کشورهای اروپایی و امریکایی نیز استفاده می شود. اما باز هم هر ساله مگس زیتون داریم. فراموش نکنیم که حشرات از قدیمی ترین بندپایانی هستند که روی کره زمین بوده اند. با اینکه جثه بسیار کوچکی دارند قدمتشان بیش از سیصد میلیون سال تخمین زده می شود و وجود جثه کوچک باعث شده که به راحتی خود را با محیط جدید وقف داده و سازگار شوند. در مورد آفات نیز همینطور است. وقتی مگس زیتون وارد ایران شد تا قبل از آن چنین آفتی وجود نداشت. پس دشمن طبیعی هم نداشت. به همین خاطر به راحتی گسترش پیدا کرد. در سال های اول، کشاورزان و باغداران نمی دانستند تا اینکه کم کم با استفاده از اطلاعات پژوهشی سایر کشورها و مطالعات مرتبط از ازدیاد آن جلوگیری شد و یا وجود ملخ مراکشی در جنوب استان، یا کرم ساقه خوار برنج که از سال 1351 وارد کشور شد. البته طی 50 سال اخیر تعداد این حشره کم کم با استفاده از شیوه ها و عوامل مختلف مدیریت شد.

مصرف آفت کش ها در مزارع گیلان
نظر ایشان را در مورد تاثیر سموم بر سلامت جامعه جویا می شوم. وی تصریح می کند: طبیعتا استفاده غیر متعارف و غیر استاندارد سموم، مشکلاتی به همراه خواهد داشت. اما به رغم هجمه هایی که هست و گفته می شود سموم عامل بیماری سرطان است (چون در گیلان بعضی از انواع سرطان ها بالاست) اما با اطمینان می توان گفت که مصرف آفت کش ها در مزارع گیلان به مراتب کمتر از مازندران است.

تغییر رژیم و سفره غذایی مردم
وی در پاسخ به اینکه آیا میزان این سموم پایین و زیر استاندارد است؟ می گوید: بله، پایین است. متاسفانه همه بیماری ها را به سموم و آفت کش ها ربط می دهند در حالی که عوامل زیادی از جمله تغییر رژیم و سفره غذایی مردم یک عامل بسیار مهم است. چون شیوه زندگی تغییر کرده است و برای بروز چنین مشکلاتی، فقط یک عامل را نمی توان تاثیرگذار دانست. از سوی دیگر سازمان جهادکشاورزی هر ساله در این زمینه آماری ارایه می دهد. براساس آن آمارها میزان آفت کش ها در گیلان تقریبا پایین است. در سال های پیش آفت کش ها از طریق دولت به کشاورزان داده می شد اما سال ها است که بخش خصوصی این کار را مدیریت می کند. اما با قاطعیت و به گواه تمامی کارشناسان جهاد کشاورزی می توان گفت که مباحث کنترل بیولوژیک در استان گیلان به مراتب بیشتر مورد توجه قرار است.

استقبال کشاورزان برای استفاده از روش های علمی
دکتر عباسی در خصوص تمایل کشاورزان برای استفاده از روش های علمی یادآور می شود: ما روش های علمی را توصیه می کنیم اما گاهی بعضی از باغداران استان رغبتی نشان نمی دهند. مثلا بعضی ها در رودبار می گویند قبل از انقلاب و در دهه 40 دولت سمپاشی هوایی روی باغات انجام می داد. در حالی که این روش ها منسوخ شده است. آن هم در مناطقی که باغ ها در دل شهرها و روستاها هستند و یا مشکل دیگر استحصال روغن زیتون در کارخانه ها است که باید استانداردی برایش تعریف شود. البته طی دهه گذشته روی استاندارد سازی روغن زیتون خیلی کار شده و ما اولین آزمایشگاه تصفیه روغن زیتون در سطح کشور را در ایستگاه تحقیقاتی مرکز در شهرستان رودبار داریم تا زیتون و روغن زیتون مصرفی مردم دارای استانداردی باشد.

جایگاه اقتصاد در کشاورزی گیلان
با طرح این موضوع که خیلی ها می گویند کشاورزی در گیلان، اقتصادی نیست، از طرف دیگر مباحث امنیت غذایی خصوصا در دوران کنونی نیز مورد توجه است، نظر وی را در مورد استفاده از روش های جدید برای افزایش میزان و کیفیت محصول در مرکز تحقیقات، جویا می شوم.
وی می گوید: گاه بعضی از عوامل طبیعی ممکن است مانع انجام بعضی از روش ها باشد. به عنوان مثال در گیلان باغ های چای یا زیتونی داریم که می توان به صورت مکانیزه برداشت کرد اما بعضی از باغ ها در ناحیه‌ی کوهپایه‌ای واقع شده و تپه‌ ماهورهای آن پر از بوته‌ های چای است. طبیعتا استفاده از اداوات کشاورزی مکانیزه در چنین مناطقی غیرممکن است. بنابراین به کارگر روزمزد نیاز است که البته روز به روز از تعداد آن ها نیز کاسته شده است. در مورد شالیزارها هم همینطور است. در دهه های قدیم خانواده کشاورزان با هم روی زمین کار می کردند. اما امروزه با یک دستگاه نشاءکار سه تا چهار هکتار نشاء می شود. ولی یکی از دلایل اقتصادی نبودن این حوزه، قطعات کوچک زمین های کشاورزی است. برای یک کشاورز که 5 تا 6 هزار زمین کشاورزی دارد نمی صرفد که یک دستگاه کشاورزی چندصد میلیونی خریداری کرده و فقط در یک بازه زمانی از آن استفاده کند. در چنین حالتی نقش شرکت های تعاونی بسیار پر رنگ می شود. انجام کار به صورت گروهی و تعاونی در واقع یک نوع فرهنگ است که نیاز به تقویت دارد تا کاملا نهادینه شود و اقتصاد کشاورزی رونق بگیرد.

ارقام جدید و اصلاح بذر
استادیار مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی گیلان با اعتقاد براینکه کشاورزی کار پیچیده ای است و بخش های مختلف مثل حلقه های زنجیر به هم متصل هستند، یادآور می شود که مرکز تحقیقات برای افزایش محصول و افزایش کیفیت روی ارقام جدید و اصلاح بذر کار می کند.
وی با اشاره به حدود 170 هکتار شالیزار که مربوط مرکز تحقیقات است و به کشاورزان و بهره برداران بخش خصوصی واگذار می شود تا کاشت و برداشت شود، تاکید می کند که تولید و اصلاح بذر مهم است تا کشاورزان سال آینده از آن استفاده کنند. البته فعلا با افزایش قیمت برنج، مواجه هستیم اما نفع اصلی را واسطه می برد نه کشاورز. چون شرکت ها و واسطه هایی وجود دارند که محصول کشاورز را با قیمت پایین تر می خرند و زمانی که قیمت افزایش می یابد وارد بازار می کنند.

هوش مصنوعی و مبارزه با آفات
نظر ایشان را در مورد استفاده از فناوری های جدید، خصوصا هوش مصنوعی که مکررا در هر جلسه ای بدان اشاره می شود می پرسم و اینکه آیا به صورت کاربردی در حوزه کشاورزی استان از چنین فناوری استفاده شده است؟
این استاد با بیان اینکه از چند سال پیش گام هایی برداشته شده است، می گوید: ما ناچار هستیم از هوش مصنوعی و اینترنت اشیاء استفاده کنیم. زمانی برای پایش و ردیابی میزان رشد محصول، کارشناس مجبور بود با طی مسافت زیاد در گرما و سرما به صورت میدانی در مزارع حضور پیدا کند. اما حالیه با تکنولوژی های جدید بسیاری از این فرآیندها کوتاه شده است. در همین خصوص نیز ما پروژه ای برای تهران تعریف کرده ایم که در پروسه داوری قرار دارد. هدف ما نیز استفاده از این تکنولوژی ها بوده است. به عنوان نمونه در جلسه ای که همراه مدیران مرتبط با جناب استاندار محترم داشتیم، ایشان از وضعیت فضای سبز بین شهری استان انتقاد داشتند. در این جلسه در مورد کاشت نهال و درخت مناسب برای مسیرهای بین شهری تبادل نظر شد. اما در این نوع درختکاری ها باید دقت شود تا کاشت درخت انتخابی عواقبی نداشته باشد. یعنی میزبان آفت و بیماری نباشد. به عنوان مثال درخت توت، میزبان اصلی آفت پروانه سفید آمریکایی است. بنابراین وقتی درخت توت در سطح شهر کاشته شود یعنی این سفره برای چنین آفتی که میزبان های مختلف دارد، بیشتر گسترده می شود. بنابراین انتخاب و کاشت درخت در معابر داخل شهری و بین شهری باید با بررسی و مطالعه صورت گیرد. در نهایت قرار شد ما گونه های مناسب را به منابع طبیعی استان معرفی کنیم و سپس با همکاری بخشداری ها در اولین مرحله در مسیرهای بین شهری رشت، انزلی، لاهیجان و آستانه درختکاری انجام شود.
اقدام به موقع برای رفع چالش
وی در ادامه با تاکید براینکه باید به موقع برای برطرف کردن چالش اقدام کرد و حتی پیش از وقوع، از شدت آن کم کرد، اضافه می کند: در مورد مبارزه با پروانه سفید آمریکایی نیز پروژه ای برای تهران تعریف کردیم که امیدواریم برای انجام آن تامین اعتبار شود تا با استفاده از پهباد، درختان، اسکن و آفت شناسایی شود تا نازل و سمپاش دقیقا همان نقطه را سمپاشی کند. چون در نسل اول که جمعیت آفت کمتر است با این روش ها می توانیم با شرایط ساده تری خیلی از معضلات اینچنینی را حداقل در محدوه های شهری مدیریت کنیم. مناطق جنگلی هم شرایط خاص خود را دارند. اما حتی اگر یک درصد آفات هم کنترل شود، باز قدم بزرگی است.

نفوذ علوم جدید در عرصه های کشاورزی
وی در پاسخ به اینکه کشاورزی گیلان نسبت به استان های همجوار در چه سطحی قرار دارد؟ بیان می کند: وضعیت کشاورزی در استان ممکن است خیلی ایده آل نباشد، اما محصولات استان در چند بخش رتبه های اول کشور را به خود اختصاص داده است. به عنوان مثال در کیوی بحث اقتصادی و صادراتی رونق گرفته که یک موفقیت است. اتفاقا هفته قبل تر با مدیران مرتبط سراسر کشور نشست دو روزه ای در تهران داشتیم که روز آخر وزیر هم آمدند و صحبت کردند.
جناب وزیر کشاورزی گفتند «در اوایل انقلاب میزان تولید محصولات کشاورزی 30 میلیون تن بوده اما الان رسیده به 130 میلیون تن. در این بین ما فقط 40 درصد افزایش سطح زیر کشت داشتیم. مابقی بابت بهره وری در خاک و آب و استفاده از روش های جدید بوده است». پس دانش و علوم جدید در عرصه های کشاورزی نفوذ کرده است. مثلا الان میانگین عملکرد فندق به بیش از یک تن تا یک تن و 200 کیلوگرم رسیده اما قبلا حدود 400 کیلو گرم بوده است، در حالی که میزان باغ و درخت فندق همان میزان قبلی است. دلیلش این است که در بیش از یک دهه گذشته باغ ها سنتی بوده اند اما توانستیم ارقام را اصلاح کنیم. ارقام سازگارتر محصول بیشتری تولید می کنند، ضمن اینکه مدیریت باغ، در حوزه آموزشی نیز مورد توجه قرار گرفته است.

پرهیز از مقایسه با استان های همجوار
به نتایج سرشماری کشاورزی که سال قبل انجام شد، اشاره می کنم و نظرشان را به صورت مقایسه ای با استان های دیگر، بخصوص استان های همجوار می پرسم. می گویم در سرشماری کشاورزی ۱۴۰۳، تعداد ۴ میلیون و ۲۸۷ هزار بهره بردار کشاورزی در سطح کشور سرشماری شدند که از این مقدار، تعداد ۲۷۳ هزار بهره‌بردار در استان گیلان به ثبت رسیده که موجب شده این استان با سهم ۴/۶ درصدی از کل کشور، رتبه پنجم در بین استان‌ها را به خود اختصاص دهد و طبق اطلاعات موجود بهره برداران کشاورزی استان در حدود ۳۱۵ هزار هکتار اراضی زراعی و ۱۱۸ هزار هکتار اراضی باغی در گیلان فعالیت می‌کنند. بر همین اساس گیلان با تولید حدود ۳ میلیون تن انواع محصولات کشاورزی از استان‌های پیش رو تأمین امنیت غذایی کشور است اما به گواه کشاورزان و بهره برداران، اقتصاد کشاورزی گیلان نسبت به استان های همجوار ضعیف است.
دکتر عباسی پاسخ می دهد: نمی توانیم خودمان را با استان های فارس، گلستان یا خراسان مقایسه کنیم. استان های همجوار به لحاظ آب و هوایی تقریبا شبیه به گیلان هستند اما وقتی بحث کشت دوم مطرح می شود یکی از مشکلاتی که در گیلان داریم نوع خاک رس و نوع شالیزارهای ما است. بارندگی اواخر تابستان و اوایل پاییز، کشت دوم را در گیلان تحت تاثیر قرار می دهد. اما این موضوع در مازندران و گلستان به مراتب کمتر است و هر چه از گیلان به سمت مازندران و گلستان می رویم هوا خشک تر می شود. از نظر درآمدی و اقتصادی نیز ممکن است کشاورزان مازندرانی بیشتر از کشاورزان گیلانی درآمد داشته باشند چون از یک زمین کشاورزی در چند نوبت استفاده می کنند. جمع آوری و بسته بندی کاه و کلوش پس از برداشت برنج نیز برای کشاورز درآمدزا است چون در فصل سرما چند برابر قیمت فعلی خریداری می شود و کشاورزان باید نسبت به آن بی توجه نباشند.

ارتباط با شرکت های دانش بنیان
ارتباط مرکز تحقیقات با شرکت های دانش بنیان موضوع دیگر این گفت و گو بود. وی این ارتباط را خوب ارزیابی کرده و می افزاید: ما مرکز رشد کشاورزی ای داریم که جزو سه مرکز رشد کشاورزی برتر سازمان تحقیقات در کشور است. بیش از 30 واحد و شرکت دانش بنیان نیز در مرکز تحقیقات مستقر هستند. در واقع یکی از سیاست های مورد توجه من از زمان این مسئولیت حمایت از این شرکت ها بوده است که بیشتر آن ها نیز جوان هستند. اصولا تاسیس مرکز رشد واحدهای فناور کشاورزی و منابع طبیعی گیلان نیز در راستای ضرورت تجاری سازی دستاوردهای تحقیقاتی، بوده است تا امکان انتقال فناوری و تجاری سازی یافته های تحقیقاتی با هدف تولید ثروت و ایجاد اشتغال در سطح استان و منطقه شمال کشور فراهم شود. این شرکت ها در بخش های مختلف مرتبط با کشاورزی از جمله کشت بافت، تولید گیاهان زینتی، تولید گیاهان دارویی، فرآوری و بسته بندی، تولید غذای حیوانات خانگی از پسماند آبزیان، تولید فراوری بیولوژیک مانند کودها و آفت کش های بیولوژیک و نظایر آن فعالیت می کنند.

دو رقم جدید پاچ باقلا
وی در خصوص جدیدترین پژوهش های این مرکز می گوید: از سوی مرکز تحقیقات کشاورزی و منایع طبیعی گیلان دو رقم جدید پاچ باقلا معرفی شده که نسبت به عوامل تهدید کننده مثل آفات و بیماری ها مقاوم بوده و میانگین تولید این ارقام جدید نیز سه تا چهار برابر ارقام پاچ باقلای محلی است. طبیعتا درآمد کشاورز در برداشت این رقم جدید پاچ باقلا سه تا چهار برابر خواهد شد. البته هنوز زیر کشت انبوه نرفته و سالانه به میزانی کشت می شود و امیدواریم امسال با بخش خصوصی در این زمینه مذاکره کرده و مالکیت فکری آن را واگذار نماییم.

استحصال آب از مه
وی استحصال آب از مه را به عنوان یکی دیگر از طرح های مرکز تحقیقت کشاورزی و منابع طبیعی گیلان معرفی می کند و می گوید: در مناطقی که درخت فندق داریم حدود 8 تا 9 ماه از سال، هوا مه آلود است. همکاران مرکز تحقیقات با بررسی این طرح و محاسبه میزان آب استحصال شده به این نتیجه رسیدند که برخی از کشاورزان به راحتی می توانند آب مورد نیاز کشاورزی و باغداری و حتی آب شرب خود را با این روش تامین کنند. به بیان دیگر طبیعت خودش به ما راه حل می دهد، ولی ممکن است گاه ما بی توجه باشیم. اگر تصمیم گیران و سیاستگزاران طی پنجاه سال اخیر در خصوص جدا کردن آب شرب خانوارها و آب مصرفی دیگر و همچنین جمع آوری و هدایت آب باران از طریق ناودان ها در مخازن و یا طرح های مشابه ای که خیلی از کشورها انجام می دهند را مورد توجه قرار می دادند وضعیت آبی کشور با چالش های بسیار کمتری مواجه می شد.

تلاش همکاران قبلی و فعلی
وی در خاتمه این گفت و گو ضمن قدردانی از همکاران مرکز، اضافه می کند: همه همکاران از دوره های گذشته زحمت کشیدند و اگر کاری هم در دوران تصدی من انجام شده حاصل تلاش همکاران قبلی و فعلی بوده است. همانطور که موفقیت در جشنواره شهید رجایی امسال نیز مرهون زحمات و تلاش های همه کارکنان مجموعه مرکز تحقیقات بوده است.

(عکس ها: گیلان فردا)