گیلان فردا، شهلا ابراهیم زاده اصلی- زمانی که طفل خردسالی بودیم فکر می کردیم افراد چهل یا پنجاه ساله، سالمند هستند و پیر شده اند ولی وقتی بزرگتر شدیم درک کردیم که در یک چشم برهم زدن دهه های سی و چهل و پنجاه زندگی می گذرد، حالا فکر می کنیم تا سالمندی زمان زیادی باقی است، بی توجه به اینکه در همان چشم برهم زدن، ما نیز یکی از سالمندان خواهیم بود، تازه اگر همه چیز خوب پیش رود و مشکلات عدیده زندگی فردی و اجتماعی، مجالی باقی بگذارد. اما نکته مهم کیفیت و چگونه سالمند شدن است.

یکی از مهمترین موضوعات روز جمعیتی که توجهات زیادی را به خود جلب کرده است، سالمندی جمعیت است.گسترش مراقبت های بهداشتی اولیه، بهبود شرایط اقتصادی و اجتماعی، پیدایش فناوری های جدید پیشگیری و تشخیص و درمان بیماری ها، موجب افزایش جمعیت افراد ۶۰ ساله به بالا شده است که این افراد طبق تعریف سازمان جهانی بهداشت «سالمند» نامیده می شوند.

بر اساس اطلاعات موجود، سالمندی، پدیده ای جهانی و فراگیر است. اما رشد سالمندی در ایران بالا و در گیلان بالاتر از کشور است. به گونه ای که میزان رشد جمعیت استان گیلان در تمامی دوره های سرشماری بسیار پایین تر از سطح کل کشور بوده و این تفاوت همواره رو به افزایش بوده و بر اساس آخرین سرشماری در سال ۱۳95 میزان رشد جمعیت کشور سه برابر میزان رشد جمعیت استان گیلان بوده است.

از سوی دیگر ایران به دلیل انفجار جمعیتی دهه 1360 و کاهش چشمگیر نرخ باروری در دهه های بعدی، سرعت بسیار بالای سالمندی جمعیت را تجربه کرده و می کند و یکی از کشورهای دارای بیشترین سرعت سالمندی در جهان می باشد.

برای بررسی روندهای جمعیتی و سالمندی در ایران و گیلان و چالش هایی که با آن مواجه هستیم نظر دکتر مجید حسینی نثار، کارشناس برنامه ریزی کشوری سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان گیلان را جویا شدیم.

وی می گوید: «رشد سالمندی در گیلان بالا است همچنان که سالمندی جمعیت در ایران نیز، از این شرایط مستثنی نیست، به طوری که میزان سالمندی جمعیت از 5 درصد در سال 1355 به حدود 7/10 درصد در حال حاضر(حدود 9/2 میلیون نفر در سال1401 )، افزایش یافته است. اما این وضعیت در سال های آینده، رشد سریع تری به خود خواهد گرفت و پیش بینی می شود این میزان به 20 درصد در سال 1421 و حدود 33 درصد در دهه 1445 – 1435، یعنی حدود 35 میلیون نفر برسد.»

وی با بیان اینکه نسبت جمعیت سالمندان در مناطق روستایی گیلان بیش از مناطق شهری است، از امید به زندگی بیشتر در مناطق شهری خبر می دهد و می گوید: «امید به زندگی در مناطق روستایی معمولا کمتر از مناطق شهری است. البته علت اصلی بالاتر بودن نسبت سالمندان در مناطق روستایی نسبت به مناطق شهری، مهاجرت جمعیت روستایی به مناطق شهری است. چون مهاجرت در بین جوانان خیلی بیشتر از سالمندان است. طبق نتایج سرشماری نفوس و مسکن 1395 مرکز آمار ایران، گیلان، مسن ترین استان کشور است، به طوری که تعداد جمعیت 60 ساله و بیشتر آن 335313 نفر بوده است که 2/13 درصد از جمعیت کل استان که مشتمل بر 2530696 نفر در سال 1395 بوده است را تشکیل می دهد. در حالی که میانگین کشوری سالمندی 3/9 درصد از کل جمعیت است. همچنین، در سال 95 در استان گیلان، نسبت سالمندی روستایی، 3 درصد بیشتر از درصد سالمندی شهری بوده است، اما، نسبت سالمندی روستایی کشور، تنها 6/0 درصد بیشتر از درصد سالمندی شهری است.»

به نظر می رسد با شتاب زیادی در حال حرکت در مسیر سالمندی هستیم. ولی آیا آمادگی مواجه با این پدیده جمعیتی وجود دارد؟

طبیعتاً کشورهای دارای سرعت پایین سالمندی جمعیت، فرصت لازم و کافی برای ایجاد زیرساخت ها و تأمین منابع لازم جهت رویارویی با این تغییر جمعیتی را داشته اند؛ در صورتی که بر اساس پیشبینی های به عمل آمده، ایران برای رویارویی با تغییرات جمعیتی و سالمندی، کمتر از 20 سال زمان خواهد داشت و سالمندی جمعیت در ایران با سرعت تندی اتفاق خواهد افتاد.اما اصولا سالمندی چیست؟ آیا اصلی ترین شاخص آن سن است؟

دکتر حسینی نثار با اشاره به تعریف سازمان بهداشت جهانی از سالمندی، می گوید: «سالمندی را به طور قراردادی مترادف با ۶۰ سالگی و بالاتر از آن می دانند. البته به دو دلیل عمده، سالمندی را نمی توان به صورت کاملاً دقیق مشخص کرد؛ چون جریان فعل و انفعال سالمندی، در میان افراد، کاملاً متفاوت است. مثلاً یک شخص سالمند و سالخورده ممکن است جسمی قوی تر و سالم تر از یک جوان، داشته باشد و یا در بعضی از جوامع ممکن است سن و سالی را برای سالمندی در نظر بگیرند که همان سن در جامعه دیگر، سالمندی محسوب نشود. بنابراین، سن تقویمی افراد، شاخص معتبری برای عملکرد جسمی آن ها نیست بلکه تغییرات مربوط به سن، در ارتباط با شیوه زندگی، عادات شخص و بیماری ها است. سالخوردگی جمعیت، بیش از هر چیز، معلول و محصول دو عامل جمعیت شناختی و تغییرات آن ها می باشد، صاحبنظران، کاهش باروری و تداوم آن در یک دوره نسبتاً طولانی و همچنین کاهش مرگ و میر و افزایش امید به زندگی را از عوامل مهم و اثر گذار در این مقوله عنوان می کنند.»

واقعا سالمند به چه کسی می گویند؟ به اشخاص دور و بر خود توجه کنید. آیا برچسب «سالمندی» براساس سن افراد، لحاظ می شود؟

این کارشناس مسائل اجتماعی در پاسخ به این سوال به عناوین جالبی در مبحث سالمندی اشاره می کند و می افزاید: « ساختار جمعیتی سالمند به سه گونه زیر است: افراد دارای سنین بین 60 تا 74 سال که سالمند جوان نامیده می شوند، افراد دارای سنین بین 75 تا 89 سال، سالمند میان سال و افراد دارای سنین 90 سال و بیشتر نیز سالمند پیر نامیده می شوند.»

وی می افزاید: «سالمندان معمولا به سه بخش تقسیم می شوند:

1-جمعیت رو به سوی سالمندی؛ جمعیتی است که بین 7 تا 14 درصد آن جمعیت را گروه های سنی 60 ساله و بیشتر تشکیل دهند.

2-جمعیت سالمند؛ جمعیتی است که بین 14 تا 20 درصد آن جمعیت را گروه های سنی 60 ساله و بیشتر تشکیل دهند.

3-جمعیت سالخورده؛ جمعیتی است که 20 درصد یا بیشتر از 20 درصد آن جمعیت را گروه های سنی 60 ساله و بیشتر تشکیل دهند.»

دکتر حسینی نثار می گوید: «در فاصله سال های 1335 تا 1390 تعداد زنان و مردان سالمند 65 ساله و بیشتر برابر یا نزدیک به هم بوده است اما از سال 1395 به بعد جمعیت زنان سالمند از مردان سالمند پیشی گرفته به گونه ای که انتظار می رود در سال 1430 این شکاف به رقمی بالغ بر 2/1 میلیون نفر (به نفع زنان) برسد.»

نگاهی به جمعیت سالمند کشور از سال 1335 تا 1395 نشان می دهد غیر از دهه 55 تا 65 که باروری کشور به شدت افزایش یافته است، در باقی سال ها، جمعیت سالمند رو به افزایش بوده است.

با استناد به نتایج آخرین سرشماری نفوس و مسکن (سال 1395) املش با 68/16درصد سالمندترین شهر استان (جمعیت ۶۰ سال و بیشتر) و سپس رودسر با 53/16 درصد دومین شهر سالمند و لاهیجان با 21/16 درصد، سومین شهر سالمند استان گیلان بوده اند.

به نظر می رسد «موضوع سالمندی» جمعیت به یکی از «مسائل» مهم جوامع تبدیل شده باشد. رشد جمعیت سالمندان، هم برای ارایه کنندگان خدمات بهداشتی و درمانی و هم برای اعضای خانواده و سالمندانی که در آن خانواده زندگی می کنند، در حال تبدیل شدن به یک چالش مهم است و به مساله ای تبدیل می شود که ابعاد جمعیتی، اقتصادی، پزشکی، اجتماعی، روانشناختی، فرهنگی و خانوادگی مهمی دربردارد.

ادامه دارد.....

(لازم به یادآوری است در بخش دیگر این گزارش به ابعاد دیگر پدیده سالمندی، از جمله: شاخص سالمندی، نیازها، قوانین، تجربیات و چالش ها و راهکارها خواهیم پرداخت.)